Zorluklarla Başa Çıkma Yolları

İnsanlar yaşamlarının her anında bedensel, zihinsel ve ruhsal pek çok uyaranla karşı karşıya kalmaktadır. Söz konusu uyaranlar, bireyin içinde bulunduğu denge, düzen ve uyum durumunu etkileyebilir. Yaşanan olay, kişiye sıkıntı verecek, yeniden uyum sağlamasını gerektirecek, alıştığı yaşam ve çözüm biçimlerini sorgulatacak ve/ya da değiştirecek nitelikteyse birey, bu zorlu olayın üstesinden gelmek ve yeniden rahatlayıp uyum sağlamak için çabalayacaktır. Bu noktada stres ve başa çıkma kavramları önem kazanmaktadır.

Amerikalı psikolog Folkman stresi; kişinin mevcut kaynaklarını yoran ve aşan ya da iyi oluşunu tehlikeye atan, kişi ve çevre arasındaki özel bir ilişki olarak tanımlamaktadır. Baş etmek ise, literatürde birçok farklı şekilde tanım bulan kavramlardandır. Stresle baş etmek için bireyin gösterdiği bilişsel ve davranışsal çabalar olarak tanımlandığı gibi, gerçekleşen ya da beklenen problemler ve onlara eşlik eden olumsuz duygularla baş etmek için kullanılan yöntemler olarak da tanımlamaktadır. Alanyazında en yaygın olarak kabul edilen tanıma göre ise baş etmek, bir kişinin kaynaklarını tüketen veya aşırı derecede zorlayan belirli içsel ve dışsal istekleri yönetmek için gösterilen bilişsel ve davranışsal çabalar olarak ifade edilmiştir.

Bireylerin bir duruma ilişkin önemli hedeflerinin zarar, kayıp ya da tehdit edileceğine yönelik değerlendirmelerine tepki vermesiyle baş etme süreci başlamaktadır. Bireylerin bu değerlendirmeleri genellikle yoğun olumsuz duygularla nitelendirilir. Baş etme tepkileri böylece duygusal bir ortamda başlamaktadır ve genellikle baş etmenin görevlerinden birisi, bireyin baş etmesini engelleyebilecek olan ve stresli durumda oluşan olumsuz duygularını aşağıya çekerek düzenlemektir.

Alanyazındaki çalışmalarda baş etmenin ruh sağlığının çeşitli göstergeleri ile ilişkili olduğu görülmektedir. Yapılan ayrıntılı bir çalışmaya göre; karşılaşılan zorluk ve sorunlarla etkili bir şekilde baş edebilen bireylerin psikolojik uyumlarının yüksek düzeyde olduğu görülmüştür. Bazı çalışmalarda ise baş etme ile ebeveyne güvenli bağlanma, zorbalığa maruz kalma, depresif belirtiler, otomatik düşünceler, pozitif ve negatif duygu, sınav kaygısı, tükenmişlik, öğrenilmiş çaresizlik, benlik saygısı, iyi oluş, öznel iyi oluş, olumsuz benlik, anksiyete, akranlara bağlanma ve benlik saygısı arasında anlamlı düzeyde ilişkiler bulunmuştur. Yani aslında çocuklarda baş edebilme becerilerinin desteklenmesi ile birlikte yukarıda ifade edilen birçok olumsuz durumun önüne geçilebilmekte ya da karşılaşılacak bu durumlardan daha az zarar görebilmeleri mümkün olabilmektedir.

Çocuklarda Baş Edebilme Becerileri

Büyüme ve gelişimi sırasında çocuklar ailelerinin ve ailelerinin içinde bulunduğu sosyal çevrenin yaşadığı, tüm streslerden etkilenirler. Ayrıca kendi fiziksel rahatsızlıkları ve aile bireyleri arasındaki ilişkilerin bir sonucu olarak da stres doğabilir. Örneğin, her gece sevdiği bir oyuncağı ile yatan bir çocuk onu kaybettiğinde büyük bir sıkıntı yaşayabilir. Ya da bir süredir küresel etkileriyle deneyimlediğimiz pandemi süreçlerinden bambaşka seviyelerde etkilenebilirler.

Her birey ve dolayısıyla da her çocuk stresli durumlara aynı şekilde tepki vermez. Bazı çocuklar, strese karşı çok daha yüksek toleransa sahip olabilirken bazı çocuklar için bu tolerans eşiği çok da düşük olabilmektedir. Bu sebeple de bazı çocuklar hayatlarında normalden farklı ilerleyen bir durum olduğunda bununla baş etmekte zorlanırlar. Bazıları ise kişisel sorunlarına çözüm bulmak için çok farklı yollar ve stratejiler geliştirerek; son derece yıpratıcı koşullara bile çok fazla zarar görmeden uyum sağlayabilirler. Eğer bir birey nasıl başa çıkacağını bilirse, stresli bir durum onun için oldukça az stresli hale gelebilir.

Baş Etme Stilleri

Baş etme stilleri problem odaklı veya duygu odaklı olabilir. Problem odaklı baş etme stratejileri, stresi azaltmak için tipik olarak problemle başa çıkma yöntemleriyle ilişkilendirilirken, duygu odaklı mekanizmalar insanların problemden kaynaklanan herhangi bir sıkıntı hissiyle baş edebilmelerine yardımcı olabilir.

Ayrıca, baş edebilme mekanizmaları genel olarak aktif veya kaçınan olarak kategorize edilebilir. Aktif baş etme mekanizmaları genellikle bireyin stres etkeni farkındalığını ve stresi azaltmaya yönelik bilinçli girişimlerini içerir. Yani kişi, aktif ve bilinçli olarak karşılaşılan durumla baş etmeye çalışır ve asıl sağlıklı olan da budur. Öte yandan, kaçınan baş etme mekanizmaları, sorunu görmezden gelmek veya başka bir şekilde önlemek ile karakterize edilir.

Bazı baş etme yöntemleri, bir süre işe yarasa da uzun vadede etkili değildir. Genellikle ters etki yapabilen veya istenmeyen olumsuz sonuçlara yol açabilen bu etkisiz mekanizmaları "uyumsuz baş etme stratejileri" olarak bilinir. Uyumlu baş etme mekanizmaları, genellikle sağlıklıdır ve stresli durumları yönetmenin etkili yolları olarak kabul edilmektedir.

Uyumlu ve Uyumsuz Baş Etme Becerileri

Daha yaygın olarak kullanılan uyumlu baş etme mekanizmaları şunlardır:

Destek:

Destekleyici bir kişiyle stresli bir olay hakkında konuşmak, stresi yönetmenin etkili bir yolu olabilir. Kendini izole etmek ve stresin etkilerini içselleştirmek yerine dışarıdan destek aramak, zor bir durumun olumsuz etkilerini büyük ölçüde azaltabilir. Çocuklara bakan yönüyle, çocukların karşılan zorluk halinde etrafındaki güvenebileceği yetişkinlerle konu ile ilgili konuşabilmesi, yardım isteyebilmesi “destek” mekanizması ile ilişkilendirilebilir.

Rahatlama:

Herhangi bir sayıda rahatlatıcı aktivite, insanların stresle baş etmelerine yardımcı olabilir. Rahatlatıcı aktiviteler arasında aşamalı kas gevşetme veya diğer sakinleştirici teknikler, doğada oturmak veya yumuşak müzik dinlemek yer alabilir. Çocukların farklı ilgi ve yeteneklerinin olması bu baş etme stratejisini oldukça çeşitlendirmektedir. Bazı çocuklar kendi oyuncakları ile oyun oynarken rahatlarken, bazıları arkadaşları ile konuşarak, bazıları örgü örerek, bazıları sanatsal aktiviteler gerçekleştirerek rahatlayabilirler. Bu noktada çocuğun stresli durumlarda ne yaptığının ve neyin kendisine iyi geldiğinin gözlemlenmesi ihtiyaç duyulduğunda rehberlik edilebilmesi açısından önem taşımaktadır.

Problem çözme:

Bu başa çıkma mekanizması, strese neden olan bir problemi tanımlamayı ve ardından onu etkili bir şekilde yönetmek için bazı potansiyel çözümleri geliştirmeyi ve eyleme geçirmeyi içerir. Mizah: Stresli bir durumu hafifletmek, insanların bakış açısını korumalarına ve durumun ezici hale gelmesini önlemeye yardımcı olabilir. Mizah, karşılaşılan durumun bambaşka bir bakış açısı ile yeniden yorumlanması olarak ifade edilebilir. Hem çocuk hem yetişkin bireyler için ciddi bir güçtür. Bazı insanların çok acı verici olabileceği düşünülen durumları komik bir şey yaşanmışçasına aktardığına şahit olabiliriz ya da o konu üzerinde şakalar yapabildiğini görebiliriz. Bu durumda “mizah” bir baş etme yöntemi olarak kullanılıyor olabilir.

Fiziksel aktivite:

Egzersiz, doğal ve sağlıklı bir stres atma şekli olarak hizmet edebilir. Koşma, yüzme, yürüyüş, dans, takım sporları ve diğer birçok fiziksel aktivite, insanların stresle ve travmatik olayların sonraki etkileriyle başa çıkmasına yardımcı olabilir. Yaygın uyumsuz baş etme mekanizmalarının bazıları şunlardır:

Kaçış:

Kaygı veya stresle başa çıkmak için bazı insanlar arkadaşlarından uzaklaşabilir ve sosyal olarak izole olabilir. Televizyon seyretmek, okumak veya çevrim içi vakit geçirmek gibi tek başına bir faaliyete kendilerini kaptırabilirler. Çocuklara bakan yönüyle “kaçış”, zaman zaman “hayal dünyasında yaşamak” olarak karşımıza çıkabilir. Acı çeken çocuk gerçeklikten kaçmak için çok fazla hayal kurabilir. Hayalinde bir dünya yaratan çocuk, kontrol edemediği ve rahat olmadığı bir dünya yerine, kendisinin iyi ve güçlü olduğu zihinsel dünyada yaşamaya başlar.

Çocukların yaşadıkları stresten kaçmalarının sık yollarından biri de aşırı uyumaktır. Uyku stresten kaçış yollarından biridir. Stres karşısında bazı insanlar uyuyamaz hale gelirken bazı insanlar aşırı uyurlar. Çocukların bir kısmı korkudan uyuyamaz hale gelirken, bazı çocuklar yaşadıkları acıdan kaçmaya yarayacak şekilde günlerinin çoğunu uyuyarak geçirirler. Sağlıksız kendi kendine yatıştırıcı: Bazı kendi kendini yatıştırıcı davranışlar ölçülü olarak sağlıklıdır, ancak bunları kendi kendini yatıştırmak için kullanmak bir alışkanlık haline gelirse sağlıksız bir bağımlılığa dönüşebilir. Sağlıksız kendi kendine yatıştırmanın bazı örnekleri arasında parmak emme, mastürbasyon, aşırı yeme, aşırı internet veya video oyunları oynama yer alabilir.

Kendine zarar verme:

Gerçek hayatta acı çeken insanların baş etme mekanizmalarından biri de hissizlik geliştirmeleridir. İnsanlar aşırı stres veya travma ile başa çıkmak için kendine zarar verici davranışlarda bulunabilir ya da kendilerini zarar verici durumların içine sokabilirler. Sonuçları bağlamında bakıldığında, stresle baş etmek, ruh sağlığı açısından koruyucu bir işleve sahiptir. Öte yandan stres, yaşanan bir sorun olması sebebiyle ruh sağlığı üzerinde bir risk etmeni olarak görülebilir. Yaşam kalitesini arttırmak ve etkili yaşamak için etkili başa çıkma yollarıyla ilgili kişinin dağarcığının arttırılmasında yarar vardır. Çünkü stresle baş etme becerilerinin edinilmesi, yaşamın diğer alanlarında daha etkili davranabilme becerisini de beraberinde getirmektedir. Bu amaçla özellikle çocukluk ve ergenlik döneminde; ruh sağlığına yönelik koruyucu ve önleyici çalışmalar yapabilmek için çocuk ve ergenlerin stresleri ile nasıl bir şekilde baş ettiklerini belirlemek önemlidir.