Duygusal İstismar Nedir?

Dünya Sağlık Örgütü çocuğun sağlığına, fiziksel ve psikososyal gelişimine zarar veren, yetişkin bireyler veya toplum tarafından bilerek ya da bilmeyerek uygulanan her türlü kötü muameleyi çocuk istismarı olarak tanımlıyor.

"Daha çocuksun, anlamazsın.", "Fikrini söyleyemezsin.", "Kafandan uyduruyorsun." Çocuklara bu ve benzeri cümleler kurulduğunu duymuşsunuzdur. Peki sık sık tekrarlanan bu ifadelerin duygusal bir istismar yöntemi olduğunu biliyor muydunuz?

Ebeveynler çocuklarını farkında olmadan duygusal olarak manipüle edebiliyor. Çocukların kişilik gelişiminde ve benlik algısında ciddi yaralanmalara yol açabilen duygusal istismar etkilerini yetişkinlikte de koruyor. TRT Çocuk ekibinden Çocuk Gelişimci Ayşegül Koçali ile ebeveynlerin çocuklarına uyguladığı duygusal manipülasyonu konuştuk.

Tespit edilmesi en zor istismar yöntemi: Duygusal şiddet

İstismarın farklı türleri bulunuyor. Bunlardan biri duygusal istismar. Duygusal istismar, yetişkinler tarafından çocuğun kişiliğine zarar veren, duygusal gelişimini engelleyen eylemlerde bulunulması veya çocuğun duygusal gelişimi için gerekli olan davranış veya eylemlerin hakkıyla yerine getirilmemesi olarak tanımlanıyor.

Çocukluğun, ebeveynler ve toplum tarafından önem gösterilmesi gereken bir çağ olduğunun altını çizen Ayşegül Koçali, duygusal istismara bu dönemde maruz kalmanın sakıncalarını anlatıyor:

"Fizyolojik ve psikolojik gelişim etkileri yaşam boyu sürebilecek olan çocukluk dönemi, gelişimsel açıdan oldukça kritik bir dönem. Sosyal bir çevrenin içine doğan çocuklar, doğdukları andan itibaren çeşitli sosyal deneyimler yaşamaya başlar. Bu kritik dönemde yaşanan olumlu ve olumsuz duygusal yaşantılar çocuğun duygusal gelişiminde önemli rol oynar. Bu dönemde travmalar, olumsuz ebeveyn tutumları, ihmal gibi çocukların duygusal gelişimlerini olumsuz etkileyen pek çok risk faktörü bulunuyor."

Duygusal istismar tespit edilmesi en zor istismar yöntemi olarak kabul ediliyor. Koçali bunun nedenini şöyle açıklıyor:

"Diğer istismar türlerinde bir eylemin gerçekleşmesi söz konusuyken duygusal istismar, gözlenebilen eylemlerin yanı sıra yerine getirilmeyen, karşılanmayan ihtiyaçların tespitini yapmayı da gerektirdiği için fark edilmesi ve rapor edilmesi en zor istismar türüdür."

Ebeveynlerin çocuklarına uyguladığı duygusal manipülasyon: Gaslighting

Sosyal medya, siber alem çocukların yetişkinlerle bilinçsizce bir araya geldiği ortamların artmasına yol açtı. Ancak çocuklara yönelik duygusal istismar yalnızca yabancı yetişkinler tarafından uygulanmıyor.

Çocuklar aile içerisinde de duygusal istismara maruz kalabiliyor. Öyle ki ebeveyn tarafından uygulanan ve toplumca disiplin anlayışı, yetiştirme tutumu olarak benimsenen pek çok davranış veya söz kalıbı psikologlar ve çocuk gelişimcileri tarafından aslında duygusal istismar kapsamında değerlendiriliyor. Peki aile içinde çocuğun en sık rastladığı duygusal istismar yöntemleri neler? Çocuk Gelişimci Ayşegül Koçali duygusal istismar biçimlerini şöyle sıralıyor:

"Çocuğun yalnız bırakılması, yok sayılması, korkutulması, eleştirilmesi, aşağılanması, baskılanması, suçlanması, sömürülmesi olarak sıralanabilir. Geçtiğimiz senelerde yılın kelimesi seçilen ve olumsuz bir davranış biçimi olan ‘Gaslighting’ de duygusal istismar yöntemleri arasında değerlendirilebilir."

“Gaslighting” bir kişiyi duygu ve düşüncelerinde sürekli hatalı hissettirerek, kişiyi gerçeklik algısını sorgulatacak derecede psikolojik olarak manipüle etmek. 2022'de yılın kelimesi seçilmişti. Kabaca, kişiye kendi gerçekliğini sorgulattıran bu manipülasyon yöntemini ebeveynler de çocuklarına karşı çoğu zaman bilinçsizce de olsa kullanıyor. Ayşegül Koçali, ebevenlerin bu yönteme sağlıksız bir terbiye ve eğitim metodu olarak başvurduğunu söylüyor. Peki ebeveynler tarafından uygulanan duygusal istismar ve gaslighting davranışları ve yol açtıkları durumlar neler?

Çocuğun yok sayılması veya reddedilmesi

"Çocuğun sağlıklı sosyal-duygusal gelişimi için gerekli olan duygusal tepkilerin verilmesinin ihmal veya reddedilmesi, çocuğun bir birey olduğunun kabul edilmemesi, kişiliğinin yok sayılması ve çoğunlukla yaptıklarının onaylanmaması. Çocuğun bu doğal ve gerekli ihtiyaçlarını karşılamayı ret veya ihmal eden ebeveynler, çocukların kişilik gelişiminde ve benlik algısında ciddi yaralanmalara yol açabilir. İleri boyutlarında çocuğun kendisine dair gerçeklik algısını sorgulayacağı gaslighting boyutuna varabilir."

Çocuğa sözel saldırıda bulunmak

"Çocuklar, ebeveynlerinin kendileri hakkındaki düşüncelerine, algılarına çok önem verir ve onlar tarafından kabul ve destek görmek ister. Ne yazık ki ebeveynlerinden her zaman olumlu tepkiler alamazlar. Ebeveynler kimi zaman bilinçsizce kimi zamansa çocukları motive edebileceği, hırslandırabileceği düşüncesiyle çocukları azarlamak, aşağılamak, tehdit etmek, çocuklara hakaret etmek, küçük düşürücü lakaplar takmak gibi istismar davranışlarında bulunabilir. Bu sözel saldırıların boyutları bazen oldukça artabilir ve çocukların kendilerinden şüphe duyacakları, benlik algılarının ciddi anlamda zedeleneceği gaslighting boyutuna varabilir."

Çocukla ilgili gerçekçi olmayan beklentiler içinde olmak

"Ebeveynler çocuğun gelişimsel dönem, yetenek ve becerilerinin çok üstünde beklentiler içerisine girerek çocuklarını duygusal anlamda zorlayabilir. Bu beklentilere referans olarak da kendi çocukluklarına dair başarı hikayeleri anlatır ve çocuklarını kendileriyle kıyaslayarak eleştirebilirler. Bu tür ebeveynler çocuklarının zihinlerinde kendilerinin asla hata yapmayacağı algısını oluşturmak isterler. Dolayısıyla asla özür dilemez ve tüm olumsuzlukları çocuğa yükleyebilirler. Tüm bu davranışlar, duygusal istismar kapsamında değerlendirilebilir."

Çocuğu sömürmek ve yozlaştırmak

"Ebeveynin çocuğu yasal veya uygun olmayan davranışlar yapmaya yönlendirmesi veya zorlamasıdır. Çocuğu olumsuz davranış örneklerine maruz bırakmak, olumsuz davranışlarını engellememek, kendi çıkarları doğrultusunda çocuğun duygusal veya fiziksel olarak sömürülmesi de istismar kapsamındadır. Ayrıca çocuğun sosyal ilişki kurmasının engellenmesi, bir yere kapatma gibi ceza yöntemlerinin uygulanması da duygusal istismar şekillerindendir."

Duygusal istismara maruz kalmış / Gaslighting yaşamış çocuklar nasıl fark edilir?

Duygusal istismarın en zor tespit edilen istismar yöntemlerinden olduğunu anlatmıştık. Ayşegül Koçali buna rağmen, duygusal şiddete uğrayan çocukların ortak davranış özelliklerine sahip olduğunu ve bu şekilde fark edilebileceklerini anlatıyor:

"Bu çocuklar çoğunlukla özgüveni düşük, kendisinden kolaylıkla taviz verebilen, kendilerini suçlamaya yatkın, duygularını tanıma ve ifade etmede zorlanan, kaygı problemleri yaşayan, yakın ilişkiler kurmakta ve sürdürmekte sorun yaşayan çocuklar olmaktadırlar. Ayrıca bu çocuklarda depresyon, travma sonrası stres bozukluğu, uyku, tuvalet ve beslenme sorunları da gözlenebilir."

Peki duygusal istismarla mücadele nasıl yapılır? Çocuklar duygusal şiddetten korunabilir mi?

"Çocuğun duygusal istismarı konusunda yapılabilecek en etkin çalışma, bu durumu önlemeye yönelik çalışmalardır. Öncelikle risk gruplarının belirlenmesi, onlara ulaşılması, sosyal destek ve eğitim verilmesi gerekir. Ailelerin farkındalık kazanmalarına destek olabilecek etkin projelerle multidisipliner ve bütüncül yaklaşımlar geliştirilmelidir. Ebeveynler de çocuklarının sağlıklı gelişimlerini sürdürebilmeleri adına bilinçli ve destekleyici bir tutum sergilemeye önem göstermelidir. Olası bir istismar durumunda yapılması gerekense zaman kaybetmeden profesyonel yardım alarak tedaviye başvurmaktır."

Grafik: Nursel Cobuloğlu